|
|
| Linia 1: |
Linia 1: |
| − | [[Plik:Torah2.jpg|thumb|Zwój Tory w języku hebrajskim]]
| |
| − | {{Wikisłownik|Tora}}
| |
| − | '''Tora ''' ([[Język hebrajski|hebr.]] '''תורה''' – wskazówka, pouczenie, wtórnie prawo) – pięć pierwszych ksiąg [[Biblia|Biblii]] (stąd także Pięcioksiąg, Pentateuch), najważniejszy tekst objawiony [[judaizm]]u. Głównym tematem Tory jest Przymierze pomiędzy Bogiem, a narodem Izraela za pośrednictwem [[Mojżesz]]a zawarte podczas wędrówki z niewoli egipskiej do [[Ziemia Obiecana (Biblia)|Ziemi Obiecanej]]. Opis kształtowania się narodu i kultu za czasów Mojżesza poprzedzony jest znajdującymi się w [[Księga Rodzaju|Księdze Rodzaju]] opowieściami o prapoczątkach ludzkości (od Stworzenia do [[Potop]]u i [[Wieża Babel|Wieży Babel]]) oraz pradziejach [[Izrael]]a (dzieje Patriarchów: [[Abraham]]a, [[Izaak]]a oraz [[Jakub (postać biblijna)|Jakuba]] i jego synów).
| |
| | | | |
| − | W szerszym znaczeniu – cała [[Stary Testament|Biblia hebrajska]] (Tora pisana, ''Tanach''){{fakt|data=2010-12}} oraz tradycja teologiczno-prawna judaizmu (Tora ustna).
| |
| − |
| |
| − | == Znaczenie słowa ==
| |
| − | Pierwotnie słowo ''tora'' oznaczało jednostkową przestrogę lub pouczenie ojca (Prz 1,8; 4,3n i in.<ref name="(Prz 1,8)"/>) lub kapłana (Ag 2,11nn<ref name="(Ag 2,11)"/>). Z czasem nabrało ono znaczenia ogólnego, które obejmuje wszystkie przepisy, a ostatecznie odniesione zostało do kompleksu pięciu ksiąg przypisywanych Mojżeszowi<ref name="Schmidt42"/>.
| |
| − |
| |
| − | == Podział ==
| |
| − | Obecny podział Tory wynika prawdopodobnie ze względów praktycznych – ponieważ zwój pozostawał poręczny jedynie do pewnej objętości, konieczny był podział większego dzieła na mniejsze jednostki. Podział na pięć ksiąg musiał nastąpić stosunkowo wcześnie, gdyż występuje już w przekładzie z III wieku, [[Septuaginta|Septuagincie]]<ref name="Schmidt42"/>. W skład Tory wchodzą (kursywą transkrypcja nazwy hebrajskiej, w nawiasach chrześcijańskie nazwy polska i łacińska):
| |
| | : 1. בראשית – ''Bereszit'' (tłum. "Na początku"; pl. [[Księga Rodzaju]] łac. Genesis) | | : 1. בראשית – ''Bereszit'' (tłum. "Na początku"; pl. [[Księga Rodzaju]] łac. Genesis) |
| | : 2.שמות – ''Szemot'' (tłum. „Imiona"; pl. [[Księga Wyjścia]]; łac. Exodus) | | : 2.שמות – ''Szemot'' (tłum. „Imiona"; pl. [[Księga Wyjścia]]; łac. Exodus) |
| Linia 15: |
Linia 5: |
| | : 4. במדבר – ''Bemidbar'' (tłum. "Na pustyni"; pl. [[Księga Liczb]]; łac. Numeri) | | : 4. במדבר – ''Bemidbar'' (tłum. "Na pustyni"; pl. [[Księga Liczb]]; łac. Numeri) |
| | : 5. דברים – ''Dwarim'' (tłum. "Słowa"; pl. [[Księga Powtórzonego Prawa]]; łac. Deuteronomium) | | : 5. דברים – ''Dwarim'' (tłum. "Słowa"; pl. [[Księga Powtórzonego Prawa]]; łac. Deuteronomium) |
| − |
| |
| − | Nazwy hebrajskie stanowią pierwsze słowa danej księgi, nazwy grecko-łacińskie nawiązują do ich kluczowych wydarzeń lub ogólnej treści<ref name="Schmidt43"/>.
| |
| − |
| |
| − | == Geneza ==
| |
| − | === Wersja tradycyjna – autorstwo Mojżeszowe ===
| |
| − | Tradycja żydowska i chrześcijańska widziała w Mojżeszu autora Pięcioksięgu. Stary Testament przypisuje Mojżeszowi autorstwo określonych ustaw (Wj 24,4; 34,27n<ref name="(Wj 24,4)"/>) czy też Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt 31.9.22nn<ref name="(Pwt 31,9)"/>). W sposób wyraźny autorstwo całej Tory przypisywane jest Mojżeszowi w I wieku n.e. przez [[Filon z Aleksandrii|Filona]] i [[Józef Flawiusz|Józefa Flawiusza]]. Nowy Testament nazywa Torę imieniem „Mojżesz”, cytuje z „księgi Mojżesza” (Mk 12,26 i in.<ref name="(Mk 12,26)"/>) i stwierdza, że Prawo zostało nadane przez Mojżesza (J 1,17<ref name="(J 1,17)"/>)<ref name="Schmidt44"/>.
| |
| − |
| |
| − | Za pierwszego egzegetę, który zakwestionował autorstwo Mojżeszowe, uznaje się żydowskiego uczonego [[Aben Ezra|Abena Ezrę]]. W XVI i XVII wieku zastrzeżenia co do Mojżeszowego autorstwa wysuwali [[Andreas Karlstadt|A. Karlstadt]], a zwłaszcza [[Thomas Hobbes|T. Hobbes]], I. de la Peyrère, [[Baruch Spinoza|B. Spinoza]] i [[Richard Simon|R. Simon]]<ref name="Schmidt44"/><ref name="Szamocki 52-53"/>. Spory co do Mojżeszowego autorstwa ciągnęły się generalnie do XVIII wieku<ref name="Schmidt45"/>, jednak także dzisiaj jest ono uznawane przez wielu<ref name="Czym..."/>.
| |
| − |
| |
| − | === Krytyka literacka ===
| |
| − | ==== Starsze koncepcje ====
| |
| − | W XVIII i XIX w. egzegeza biblijna wypracowała trzy klasyczne modele powstania Pięcioksięgu<ref name="Szamocki 53"/>.
| |
| − |
| |
| − | ; Starsza hipoteza źródeł
| |
| − | W 1711 roku [[Hennig Bernhard Witter|H. B. Witter]] zauważył odmienność imion Boga („[[JHWH]]” i „[[Elohim]]”) w Rdz 1–2, wyciągając z tego wniosek, że Rdz 1 stanowi oddzielne źródło. Jego tezy pozostały niezauważone. W 1753 roku [[Jean Astruc]] twierdził, uwzględniając imiona Boże, dublety treściowe, różnice językowe i różne wyobrażenia, że autor korzystał w Księdze Rodzaju z dwóch źródeł głównych i dziesięciu pobocznych<ref name="Schmidt45"/><ref name="Szamocki 53-54"/>.
| |
| − |
| |
| − | Zarówno Witter, jak i Astruc, mieli na myśli źródła dostępne Mojżeszowi. Mojżeszowe autorstwo odrzucił [[Johann Gottfried Eichhorn|J. G. Eichhorn]], który wyróżnił w Pięcioksięgu dwa źródła główne (jahwistyczne i elohistyczne) oraz wiele pobocznych. [[Carl David Ilgen|C. D. Ilgen]] wyróżnił 17 źródeł przyporządkowanych trzem pisarzom, z których dwóch używało imienia Elohim, natomiast trzeci JHWH. Zasugerował też niezależność Księgi Powtórzonego Prawa od reszty Pięcioksięgu<ref name="Schmidt45"/><ref name="Szamocki 54"/>.
| |
| − |
| |
| − | ; Hipoteza fragmentów
| |
| − | Inną koncepcję zaproponował [[Alexander Geddes|A. Geddes]], a przychylili się do niej [[Johann Severin Vater|J. S. Vater]]. Według tej koncepcji Pięcioksiąg powstał z połączenia wielu małych jednostek narracyjnych. Sugerowano też, że w etapie pośrednim te fragmenty, dotyczące pojedynczych tematów lub postaci, połączono w większe bloki lub cykle narracyjne (stąd też inne nazwy: hipoteza cykli narracyjnych, model bloków). Koncepcja ta nie wyjaśnia podziału podłużnego Pięcioksięgu<ref name="Schmidt45-46"/><ref name="Szamocki 55"/>.
| |
| − |
| |
| − | ; Hipoteza uzupełnień
| |
| − | Według koncepcji uzupełnień podstawowy tekst elohistyczny, rozciągający się przez cały Pięcioksiąg, rozszerzano o liczne dodatki używające imienia Jahwe, rzadziej Elohim. Zwolennikami takiej koncepcji byli m.in. [[Wilhelm Martin Leberecht de Wette|W.M.L. de Wette]], H.G.A. Ewald, F. Bleek, [[Franz Delitzsch|F. Delitzsch]]<ref name="Schmidt46"/><ref name="Szamocki 55-56"/>.
| |
| − |
| |
| − | ==== Nowa hipoteza źródeł ====
| |
| − | {{main|Teoria źródeł}}
| |
| − | Dla sformułowania nowej koncepcji powstania Pięcioksięgu decydujące okazały się dwa spostrzeżenia. W 1805 roku W.M.L. de Wette uznał rdzeń Księgi Powtórzonego Prawa za niezależne źródło i powiązał je z reformą króla [[Jozjasz]]a z 622 r. p.n.e. W 1866 roku [[Julius Wellhausen]], uwzględniając wyniki badań [[Eduard Reuß|E. Reußa]], [[Karl Heinrich Graf|K.H. Grafa]] i [[Abraham Kuenen|A. Kuenena]], uznał dokument używający imienia Elohim, dotąd uważany za podstawowy, za najmłodszy, powstały w okresie [[niewola babilońska|niewoli babilońskiej]] dokument kapłański (P). Uwzględniając inne księgi Starego Testamentu uznano, że główną część przepisów kultowych przynależnych do tego źródła należy datować już na okres po profetyzmie klasycznym. Nowa koncepcja uzyskała zdecydowaną dominację ok. 1880 roku. Aż do lat 70. XX wieku krytyka literacka sprowadzała się do korekty i rozwinięcia koncepcji Wellhausena<ref name="Schmidt46-47"/><ref name="Szamocki 56-57"/>.
| |
| − |
| |
| − | Według klasycznej wersji hipotezy źródeł można wyróżnić cztery podstawowe źródła datowane następująco<ref name="Schmidt47"/>:
| |
| − | {| class="wikitable"
| |
| − | |-
| |
| − | ! Siglum !! Nazwa !! Datowanie
| |
| − | |-
| |
| − | | J || Jahwista || ok. 950 r. p.n.e. (czasy [[Salomon (król Izraela)|Salomona]], przed podziałem królestwa)
| |
| − | |-
| |
| − | | E || Elohista || ok. 800 r. p.n.e. (przed [[Ozeasz]]em)
| |
| − | |-
| |
| − | | D || (Pra-)Deuteronomium || VII w. p.n.e. (przed reformą Jozjasza; później dodatki)
| |
| − | |-
| |
| − | | P || źródło kapłańskie || ok. 550 r. p.n.e. (okres niewoli babilońskiej; później dodatki)
| |
| − | |}
| |
| − |
| |
| − | ==== Nowsze hipotezy ====
| |
| − | Z czasem do klasycznej koncepcji powstania Pięcioksięgu zaczęto wysuwać zastrzeżenia. Niektórzy bibliści odeszli od hipotezy źródeł, proponując zmodyfikowane formy hipotez fragmentów i uzupełnień. Inni proponują nowe wersje hipotezy źródeł, raz zwiększając, raz redukując liczbę źródeł. Głównymi dyskutowanymi kwestiami są datowanie Jahwisty (od czasów Salomona po okres powygnaniowy) oraz istnienie względnie samodzielność Elohisty<ref name="Kondracki"/><ref name="Szamocki 60-62"/>.
| |
| − |
| |
| − | Dyskutowana jest też kwestia kontynuacji źródeł Pięcioksięgu w innych księgach Starego Testamentu. [[Gerhard von Rad]] zaproponował ideę [[Księgi historyczne Starego Testamentu#Heksateuch|Heksateuchu]], obejmującego sześć ksiąg (Rdz-Joz). Z kolei [[Martin Noth]], nazywając księgi Rdz-Lb Tetrateuchem<ref name="Schmidt55"/>, zaliczył Pwt do tzw. [[Księgi historyczne Starego Testamentu#Deuteronomistyczne dzieło historyczne|deuteronomistycznego dzieła historycznego]] (Pwt-2 Krl). Oprócz koncepcji jednolitego dzieła deuteronomistycznego istnieją różne jej odmiany. [[David Noel Freedman|D.N. Freedman]] zaproponował istnienie [[Księgi historyczne Starego Testamentu#Wielkie dzieło historyczne|wielkiego dzieła historycznego]], tzw. Enneateuchu, obejmującego materiał od Rdz do 2 Krl<ref name="Szamocki 65-66"/>.
| |
| − |
| |
| − | === Historia form i historia tradycji ===
| |
| − | Nie tyle konkurencyjne, co komplementarne w stosunku do krytyki literackiej podejście zaprezentował [[Hermann Gunkel]], stosując do Pięcioksięgu [[metoda historii form|metodę historii form]], pozwalającą określić ''[[Sitz im Leben]]'', a więc kontekst życiowy w jakim używany był dany fragment. [[Metoda historii form]] bada przedliteracką historię danych przekazów, dotyczących określonych tematów, które później znalazły swój wyraz w spisanych źródłach Pięcioksięgu. W ten sposób, o ile krytyka literacka wyjaśnia podział podłużny Pięcioksięgu, to historia tradycji wyjaśnia jego podział poprzeczny<ref name="Schmidt56-59"/>.
| |
| − |
| |
| − | == Zwoje Tory ([[Sefer Tora]]) ==
| |
| − | [[Plik:Köln-Tora-und-Innenansicht-Synagoge-Glockengasse-040.JPG|thumb|right|180px|Zwój Tory z synagogi w Kolonii]]
| |
| − | Tora (Pięcioksiąg) jest spisana ręcznie na białym, wykonanym z jagnięcej skóry zwoju ([[pergamin]]u) zwiniętym na dwóch wałkach. Wałki zwane ejc chaim wykonane są często z cennego drewna, a ich części wystające poza pergamin zdobione rzeźbą i [[Inkrustacja (zdobnictwo)|inkrustacją]]. Przechowywana jest bardzo uroczyście, zwinięta i ubrana w tzw. sukienkę (pokrowiec z jedwabiu lub aksamitu), związana bogato haftowaną wstęgą, ukoronowana. Składana jest w [[Aron ha-kodesz]], specjalnej, zasłoniętej szafie w [[synagoga|synagodze]].
| |
| − |
| |
| − | Tora stanowi samo centrum życia żydowskiego. Na niej opiera się cały system modlitw. Wszelkie poczynania religijnego [[judaizm|żyda]] są uwarunkowane nakazami i zakazami zawartymi w Torze. W [[synagoga|synagodze]] Tora jest czytana na [[bima|bimie]] w rytmie rocznym. Torze jest poświęcone specjalne święto, [[Sukkot|Simchat Tora]], podczas którego religijni [[judaizm|żydzi]] tańczą z radości z Torą w ramionach.
| |
| − |
| |
| − | == Tora ustna ==
| |
| − | Zwana również [[miszna|miszną]]. Cała tradycja ustna stanowiąca uzupełnienie Tory pisanej. Składa się z dodatków i komentarzy ([[midrasz]]y), przepisów prawnych ([[halacha|halachy]]) oraz przypowieści i legend objaśniających ([[Hagada|Haggady]]). Tora ustna zawiera całą żydowską tradycję religijną i jest nierozłączna z Torą pisaną.
| |
| − |
| |
| − | == Tora w teologii chrześcijańskiej ==
| |
| − | Pięcioksiąg dla [[chrześcijaństwo|chrześcijan]] stanowi słowo Boże, przedstawiające dzieje relacji człowieka z [[Bóg|Bogiem]]; zwłaszcza przymierza zawieranego z patriarchami, a zapowiadających Nowe Przymierze. Chrześcijanie są zwolnieni od ścisłych przepisów prawa Tory, danych wyłącznie Żydom, poprzez wypełnienie się Starego Testamentu przyjściem Mesjasza, ale nie od nauk moralnych i religijnych ([[Dekalog]]).
| |
| − |
| |
| − | == Zobacz też ==
| |
| − | * [[Korona Tory|Korona na Torę]]
| |
| − | * [[Gemara]]
| |
| − | * [[Talmud]]
| |
| − | * [[Jad (judaizm)|Jad]]
| |
| − |
| |
| − | {{Przypisy|2|przypisy=
| |
| − | <ref name="(Prz 1,8)">{{BibliaT||Prz|1|8}}, {{BibliaT||Prz|4|3|4}}</ref>
| |
| − | <ref name="(Ag 2,11)">{{BibliaT||Ag|2|11}}</ref>
| |
| − | <ref name="(Wj 24,4)">{{BibliaT||Wj|24|4}}, {{BibliaT||Wj|34|27|28}}</ref>
| |
| − | <ref name="(Pwt 31,9)">{{BibliaT||Pwt|31|9}}, {{BibliaT||Pwt|31|22|27}}</ref>
| |
| − | <ref name="(Mk 12,26)">{{BibliaT||Mk|12|26}}</ref>
| |
| − | <ref name="(J 1,17)">{{BibliaT||J|1|17}}</ref>
| |
| − | <ref name="Kondracki">{{cytuj książkę|tytuł=„Mów, Panie, bo słucha sługa Twój”. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Ryszarda Rubinkiewicza SDB w 60. rocznicę urodzin|wydawca=[[Oficyna Wydawnicza VOCATIO|Vocatio]]|miejsce=Warszawa|data=1999|strony=91–98|isbn=8371461488 |inni=[[Waldemar Chrostowski (biblista)|Waldemar Chrostowski]] (red.)|rozdział=Powstanie Pięcioksięgu w świetle najnowszych badań |imię r=Andrzej|nazwisko r=Kondracki}}</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt42">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 42.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt43">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 43.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt44">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 44.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt45">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 45.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt46">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 46.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt45-46">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', ss. 45–46.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt46-47">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', ss. 46–47.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt47">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 47.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt55">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', s. 55.</ref>
| |
| − | <ref name="Schmidt56-59">W. H. Schmidt, ''Wprowadzenie do Starego Testamentu'', ss. 56–59.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 52-53">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 52–53.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 53">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', s. 53.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 53-54">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 53–54.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 54">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', s. 54.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 55">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', s. 55.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 55-56">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 55–56.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 56-57">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 56–57.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 60-62">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 60–62.</ref>
| |
| − | <ref name="Szamocki 65-66">G. Szamocki, ''Tora i Prorocy Wcześniejsi...'', ss. 65–66.</ref>
| |
| − | <ref name="Czym...">{{cytuj stronę|url=http://biblia.wiara.pl/doc/423892.Czym-jest-Tora/2|tytuł=Czym jest Tora?|opublikowany=biblia.wiara.pl|data dostępu=2010-12-28}}</ref>
| |
| − | }}
| |
